با مدعی بگویید یا مگویید اسرار عشق و مستی؟! در سال ۱۳۸۷ به کوشش علی فردوسی کتابی با عنوان «غزل‌هایی از حافظ: نخستین نسخه یافت شده از زمان حیات شاعر» چاپ شد.
این نسخه خطی در کتابخانه بادلیان دانشگاه آکسفورد نگهداری می شود.
آقای فردوسی که به پژوهش در تاریخ دوران ایلخانیان و تیموریان می پردازد،
به طور اتفاقی این نسخه خطی را مشاهده
و بعد از کسب مجوز طبع از کتابخانه بادلیان این نسخه را در ایران چاپ می کند.
در این نسخه ۴۱ غزل و یک تک بیت از حافظ ضبط شده است.
من در این مقاله قصد ندارم در مورد تفاوت های این نسخه با دیگر نسخه ها و اصولا بررسی ضبط و تصحیح این نسخه سخن بگویم.
فقط در این باب از استاد ایرج افشار متن زیر را می آورم:
«انتشار کتاب غزل های حافظ از زمان حیات شاعر،
به کوشش دلپذیر علی فردوسی که در انتشارات دیبایه به زیبایی و تازه آوری چاپ شده،
یادآور بخت بلند شاعر جاودانی ما است
و برای دوستداران گلبانگ او ارمغانی اتفاقی و استنثنایی در تاریخ ادبیات.
کدام شاعر نامور قدیم از اقران حافظ و سعدی است
که حدود پانصد بیت از سروده اش بازمانده از روزگار زندگی او باشد.»(۲)
تفاوت در نسخ ادبیات کلاسیک ایران چیز تازه ای نیست،
علامه قزوینی ۱۸ مورد نسخه را در تصحیح ارجمند خود از غزلیات حافظ نام می برد(۳).
بنابراین تفاوت در نسخ و به طریق اولی،
تفاوت در ترتیب غزل ها و تفاوت کلمات چیز عجیب یا تازه ای نیست.
اما در نسخه ای که توسط علا مرندی گردآوری شده است
یکی از بیت های معروف حضرت حافظ متفاوت از تمام نسخه های موجود است.
این بیت به این صورت در هیچ کدام از تصحیح های استادان خانلری،
فرزانه، غنی و قزوینی، اسلامی ندوشن و ثروتیان دیده نمی شود(۴).
یک بیت شعر در نسخه های متداول
بیت مورد نظر در نسخه های متداول این چنین است:
با مدعی مگویید اسرار عشق و مستی // تا بی‌خبر بمیرد در درد خود پرستی
اما علا مرندی این بیت را این گونه ضبط کرده است(۵):
با مدعی بگویید اسرار عشق و مستی // تا بی خبر نمیرد در درد خود پرستی
این که کدام یک از ابیات فوق معتبرتر است به عهده حافظ شناسان و ادیبان،
من فقط بعنوان یک دانش آموز ادبیات گمان می کنم
که ضبط علا مرندی به دنیای ذهنی حافظ و روح انسانی شاعر نزدیک تر است.
انسانی همچو حافظ به سانِ اسلاف خود هرگز در صدد آزار و بد خواهی دیگران نیست.
به قول علی فردوسی منِ این بیت، منی است بزرگوار که خواهان آن است
که مدعی پیش از رخت بربستن از این جهان حداقل از احوال عشق و مستی آگاه شود(۶).
تناسب روح لطیف شاعر با این ابیات
البته شاید برخی خورده بگیرند که مثلا حافظ در غزل دیگری گفته است:
«یا وفا یا خبر وصل تو یا مرگ رقیب»
و در غزلی دیگر «ای دل بشارتی دهمت محتسب نماند»
حال تناسب روح لطیف شاعر با این ابیات چگونه است؟
پاسخ این است که اولا صحبت در مورد ضبط تازه بدست آمده ای است،
که اگر نبود من حق نداشتم به گمان و استنباط، نظری در این باره بدهم.
ثانیا به قول دکتر عبدالحسین زرین کوب شک نیست
که تمام دیوان حافظ در یک زمان و تحت تاثیر عامل واحدی به وجود نیامده است.
گذشته از تفاوت مراتب احوال، حوادث و سوانح فردی و اجتماعی عصر حیات شاعر هم در این سخنان انعکاس دارد(۷).
با این همه چاپ این نسخه از دیوان حافظ بابِ جدیدی را برای حافظ دوستان و حافظ شناسان باز خواهد کرد
که با نگاه دیگری به دنیای لطیف این شاعر پرآوازه نظر افکنند.
(۱) اندیشه ی این نوشتار از آقای م.ح آریان است.
(۲) آینه میراث، دوره جدید، سال ششم، شماره چهارم، زمستان ۱۳۸۷ ص ۶
(۳) دیوان حافظ، غنی و قزوینی، انتشارات ققنوس، ۱۳۹۴ ص ۲۱
(۴) در دیگر تصحیح ها از جمله تصحیح استادان شاملو، ابتهاج و الهی قمشه ای نیز این بیت به همین صورت است.
(۵) به روایت کتاب: غزل هایی از حافظ: نخستین نسخه یافت شده از زمان حیات شاعر،
گردآوری علاهرندی، به کوشش علی فردوسی، نشر دیبایه ۱۳۹۱
(۶) همان صفحه ۹۲
(۷) از کوچه رندان، درباره زندگی و اندیشه حافظ، دکتر عبدالحسین زرین کوب، صفحه هشت،انتشارات امیر کبیر۱۳۸۲
