مالیات در ایران
مالیات در ایران مثل هر قانون دیگری دارای چالش های خاص خود است. امروزه همه جا صحبت از مالیات است. در این مطلب به تمام سؤال‌های شما دربارۀ مالیات پاسخ می‌دهم.
اگر فرض بر این بگیرید که مالیات یک شهر باشد. برای یادگیری قانون به عنوان یک شهر دو راه وجود دارد. اول اینکه در کوچه پس کوچه های قانون قدم بزنیم و به این ترتیب نام کوچه ها را یاد بگیریم. یعنی همه مواد قانون را یک به یک بخوانیم. این کار هم زمان بر است و هم سخت و هم نشدنی. من در این یادداشت به جای آموزش قوانین، یک دوربین به شما خواهم داد و با این دوربین یک عکس هوایی از این شهر خواهیم گرفت. ما با این عکس فضا، نقشه و مختصات مالیات ایران را یاد خواهیم گرفت. و بعدا شما میتوانید با این دوربین هر نقطه ای را که میخواهید زوم کنید و منطقه به منطقه این شهر یا این قانون را یاد بگیرید.
مالیات وضع نمی شود مگر به موجب قانون
اول از همه باید بدانید طبق مادۀ ۵۱ قانون اساسی «مالیات وضع نمی‌شود مگر به‌موجب قانون»؛ بنابراین ما برای مالیات به یک سری قوانین نیاز داریم:
۱. قانون مالیات‌های مستقیم: این قانون مهم‌ترین قانون است. از آنجایی که در این قانون از کسانی مالیات مطالبه می‌شَود که درآمد دارند، به این قانون، قانون مالیات‌های مستقیم گفته می‌شود.
۲. قانون مالیات بر ارزش افزوده: این قانون برای مطالبۀ مالیات بر مصرف است.
۳. قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانۀ مؤدیان: این قانون تازه تصویب شده است. این قانون، مالیات در ایران را به‌سمت مکانیزه‌شدن جلو می‌برد. مقداری از این قانون اجرا شده؛ ولی هنوز بیشترش اجرا نشده است.
تا اینجا سه قانون مهم مالیاتی را نام بردم. خوب است بدانید یک سری احکام مالیاتی هم وجود دارد که این‌ها در قوانین مالیاتی نیست؛ بلکه ذیل قوانین دیگر است. یک قانونی به نام «قانون بودجه» داریم که هر سال دولت مکلف است برای برنامه‌های سال بعدش به مجلس بدهد. در قانون بودجه، دولت برنامه‌هایی را ارائه می‌کند. طبیعتاً برای اجرای آن برنامه‌ها یک سری احکام مالیاتی وجود دارد؛ مثلاً میزان معافیت مالیات حقوق در قانون بودجه گفته می‌شود.
قانون بعدی یا در حقیقت احکام بعدی، «احکام برنامه‌های پنج‌سالۀ توسعه» است. همان‌طور که می‌دانید یک سند چشم‌انداز برای توسعۀ ایران داریم که این یک برنامۀ بیست‌ساله است و به برنامه‌های کوچک پنج‌ساله تقسیم می‌شود. در این برنامه‌های توسعه هم یک سری احکام مالیاتی وجود دارد. با توجه به اینکه این سند چشم‌انداز یک برنامۀ بیست‌ساله و بلندمدت است، یک سری احکام در این قوانین مدام تکرار می‌شود و آن قوانین احکام دائمی برنامه‌های توسعه است.
در یک سری قوانین دیگر هم مثل «قانون حمایت از رونق تولید» یا «قانون استفاده از حداکثر توان تولیدی کشور» یک سری قوانین و احکام مالیاتی آمده است.
آیین‌نامه‌ها یا دستورالعمل‌ها
برخی از این قوانین تفصیل‌های زیادی دارد؛ ازاین‌رو اجرای این قوانین به یک سری آیین‌نامه‌ها یا دستورالعمل‌ها ارجاع شده است. بنابراین ما یک سری آیین‌نامه و دستورالعمل‌های مالیاتی هم داریم، مثل «آیین‌نامۀ مادۀ ۹۵ قانون مالیات‌های مستقیم دربارۀ نگهداری دفاتر قانونی» و «دستورالعمل رسیدگی به حساب تعدیلات سنواتی».
بخش‌نامه‌های مالیاتی
بعد از این گروه، یک سری بخش‌نامه‌های مالیاتی هم وجود دارد که رئیس سازمان امور مالیاتی آن را صادر می‌کند و اتفاقاً یک سری از سردرگمی‌ها و پیچیدگی‌هایی که در قانون مالیات داریم، به‌خاطر همین بخش‌نامه‌هاست. این بخش‌نامه‌ها یا تفسیر و تشریح و شفاف‌ساز قوانین و دستورالمعل‌هاست یا ممکن است رویه‌های جدیدی باشد که سازمان امور مالیاتی آن را پیش می‌گیرد.
سازمان امور مالیاتی، مجری قوانین مالیاتی
همان‌طور که می‌دانید این قوانین نیاز به مجری دارد. سازمانی به نام «سازمان امور مالیاتی» مجری قوانین مالیاتی است. این سازمان واحد درآمدی وزارت امور اقتصاد و دارایی است. در سازمان امور مالیاتی، قسمت‌های مختلفی دارد؛ مهم‌ترین قسمتش واحد رسیدگی است. واحد رسیدگی همان واحدی است که حساب‌های مالیاتی و اظهارنامه‌های مالیاتی را رسیدگی می‌کند. واحد دیگرش واحد خدمات است که پرونده‌های دائمی مؤدیان در این واحد قرار داد.
سازمان امور مالیاتی مؤدیان خودش را به دو طبقۀ اشخاص حقیقی و اشخاص حقوقی تقسیم کرده است. اگر عبارت «مالیات بر مشاغل» به گوشتان خورده است، منظور همین اشخاص حقیقی مثل کسبه و بازاریان است.
با توجه به اینکه ما قانون داریم، پس یک سری تکالیف مالیاتی هم مثل صدور فاکتور فروش، نگهداری دفاتر قانونی و ارائۀ اظهارنامۀ مالیاتی هم داریم. برای تضمین اجرای این تکالیف، قانون مالیات جرائمی را مثل انجام‌ندادن تکالیف مالیاتی و تأخیر در اجرای تکالیف مالیاتی در نظر گرفته است؛ مثلاً اگر کسی اظهارنامۀ مالیاتی ندهد، جریمه می‌شود یا اگر کسی با تأخیر اظهارنامۀ مالیاتی‌اش را بدهد و با تأخیر تکالیفش را انجام بدهد، جریمۀ اضافی هم می‌شود. در قانون مالیات‌های جدید، جرم مالیاتی تعریف شده است. قبل از این، چیزی به نام جرم مالیاتی وجود نداشت.
معافیت‌ها و مشوق‌های مالیاتی
در مقابل این تکالیف و جرائم، سازمان امور مالیاتی یک سری معافیت‌ها و مشوق‌ها و بخشودگی‌ها هم قرار داده است؛ مثلاً فعالیت‌های کشاورزی از مالیات معاف شده است؛ البته این معافیت، با شرط «مالیات با نرخ صفر» است. به‌بیان دیگر معافان از مالیات را مکلف کرده که دفاترشان را نگه دارند و گزارش و اظهارنامۀ مالیات بر ارزش افزوده‌شان را ارائه کنند؛ ولی در نهایت موقعی که می‌خواهند اظهارنامه بدهند، نرخ مالیات را صفر در نظر بگیرند. یکی دیگر از معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های بورسی است که سازمان امور مالیاتی نرخ مالیاتشان را تعدیل کرده است.
به‌جز معافیت‌ها یک سری مشوق‌ها هم داریم. البته در قوانین مالیاتی مشوق‌ها واقعاً بسیار کم است؛ مثلاً در قبال اینکه مؤدی مالیاتی هر سال درآمد مشمول مالیاتی را بیشتر ابراز کند، یک تخفیف مالیاتی برایش در نظر گرفته شده است.
بخشودگی‌های مالیاتی
در قوانین مالیاتی، برای اشخاصی که تکالیف مالیاتی خودشان را انجام می‌دهند بخشودگی‌هایی وجود دارد. برخی از بخشودگی‌ها به‌صراحت در قانون آمده است و برخی دیگر برعهدۀ اداره‌های مختلف مالیاتی است. فراموش نکنید که مؤدی مالیات، چه بخواهد چه نخواهد، در مقابل سازمان امور مالیاتی است. مؤدی می‌تواند برای حمایت‌شدن به دادستانی انتظامی و هیئت‌های حل اختلاف پناه ببرد. دادستانی انتظامی برای رسیدگی به تخلفات مأمور مالیاتی یا سازمان امور مالیاتی است. هیئت حل اختلاف برای رفع اختلاف‌های مالیاتی است و این هیئت به دو نوع هیئت اختلاف بدوی و هیئت حل اختلاف تجدیدنظر وجود دارد.
در قوانین و بخش‌نامه‌های مالیاتی برای هر چیزی یک ترتیب و مهلت رسیدگی قرار داده شده است؛ یعنی مشخص است که مثلاً یک شرکت حقوقی چه زمانی باید اظهارنامۀ مالیاتی‌اش را بدهد و سازمان امور مالیاتی چقدر مهلت دارد که به آن اظهارنامه رسیدگی کند و وقتی به آن رسیدگی کرد، چقدر مهلت دارد که برگ تشخیص برای آن صادر کند و بعد از صدور آن چه مراحلی وجود دارد که مؤدی می‌تواند به آن اعتراض کند و به هیئت‌های مختلف حل اختلاف مراجعه کند.
سیستم نظارتی
سازمان امور مالیاتی برای اجرای این قوانین سیستم نظارتی دارد. «سامانۀ گزارشات فصلی» سیستم نظارتی سازمان امور مالیاتی است؛ چراکه با این سامانه دو طرف باید اطلاعات خودشان را بدهند و سازمان با مقایسۀ این اطلاعات، ممکن است تخلفاتی را کشف کند. اظهارنامۀ مالیاتی که مؤدی ارائه می‌کند و رسیدگی به دفاتر، از ابزارهای سیستم نظارتی سازمان امور مالیاتی است.
همان‌طور که می‌دانید سامانه‌ای به نام سامانۀ سوت‌زنی درست شده است؛ یعنی هرکس می‌تواند فرار مالیاتی را بدون اینکه کسی بفهمد گزارش کند. مادۀ ۱۸۱ قانون مالیات‌های مستقیم به‌نوعی مستند اجرایی این سامانه است.
سازمان امور مالیاتی در مادۀ ۱۸۶، بانک‌ها را مکلف کرده تا برای دادن تسهیلات حتماً از حوزۀ آن مؤدی استعلام مالیاتی بگیرند. از ابزارهای مهم این کار، بررسی تراکنش‌های بانکی و دستگاه پوز است. می‌دانید که الان سازمان امور مالیاتی به تمام تراکنش‌های بانکی در سیستم بانکی کشور دسترسی دارد؛ بنابراین می‌تواند هرگونه جابه‌جایی پولی را که بابتش مالیات داده نشده، به‌سرعت شناسایی کند.
قدرتمند ترین سیستم نظارتی
پایانه‌های فروشگاهی نیز یکی دیگر از ابزارهای سیستم نظارتی سازمان امور مالیاتی است. اصولاً وقتی همه‌چیز الکترونیکی و یکپارچه شود، فرار مالیاتی به حداقل می‌رسد و سیستم نظارتی سازمان امور مالیاتی، از این چیزی که هست قدرتمندتر می‌شود.
سازمان امور مالیاتی یک سری ابزارهای دیگری مثل ممنوع‌الخروجی هم دارد. اگر شما بدهی مالیاتی داشته باشید، ممنوع‌الخروج می‌شوید. سازمان امور مالیاتی می‌تواند تمام حساب‌های بانکی شما را ببندد و همچنین می‌تواند اموال شما را توقیف کند. همان‌طور که گفتم می‌تواند مانع از دادن وام بانکی به شما شود. می‌تواند مانع از صدور کارت بازرگانی به شما شود و به‌تبع آن می‌تواند مانع هرگونه واردات یا صادرات توسط شما شود و به‌صورت کلی می‌تواند برای متخلفان مشکل‌آفرینی کند. از همه مهم‌تر با توجه به اینکه امروز فرار مالیاتی جرم است، می‌تواند احکام قضایی و زندان را هم در پی داشته باشد.
اکنون با فضای مالیاتی ایران به‌طور اجمالی آشنا شدید. علاقه دارم که در مطالب بعدی هرکدام از این بخش‌های مالیاتی را بیشتر توضیح بدهم.
خیلی خوب توضیح میدین ممنون🤍