گیلگمش و زندگی ابدی

گیلگمش و زندگی ابدی در تاریخ شناخته شده است.
حتما تا حالا داستان های زیادی درباره افرادی که به دنبال زندگی ابدی یا اکسیر جوانی بوده اند شنیده اید.
شاید هم خودتان دست کم یکبار به آن فکر کرده اید.
گویی آرزوی زندگی ابدی از ازل با انسان بوده است.
در این یادداشت کوتاه نگاهی می اندازیم به یکی از کهن ترین و یا شاید کهن ترین رد پای این آرزو در زندگی بشر!

گیلگمش را قدیمی ترین حماسه بشری می دانند.
این حماسه سومری(۱) قدمتش به ۵ هزار سال قبل از میلاد مسیح برمیگردد.

داستان گیلگمش چیست ؟

اینکه اکنون این اثر در اختیار ما قرار دارد را باید مدیون آشوربانی پال(۲) پادشاه آشور دانست.
داستان گیلگمش درباره یکی از شاهان افسانه ای سومر است
و مانند هر داستان اسطوره ای و حماسی دیگری،
شامل حوادث خارق العاده از جمله جنگ و درافتادن با موجودات فرا انسانی است.
من در اینجا نمی خواهیم به خط اصلی داستان بپردازیم.
بلکه همانطور که در مقدمه اشاره شد،
نکته ای در این داستان توجه را جلب می کند، به آن خواهیم پرداخت.

در میانه ی داستان و زمانی که “اندیکو” دوست گیلگمش می میرد،
او از ترس مرگ به دنبال زندگی جاوید می گردد.
برای همین نزد “سی دوری سابیت” که ظاهرا الهه ای است می رود.
سی دوری سابیت درپاسخ به نگرانی گلیگمش، نصیحت جالبی به او می کند:

((- گیلگمش! به دنبال چه از این دست در تک و پوئی؟

حیاتی را که می جوئی باز نخواهی یافت.

آن زمان که خدا آن به آفرینش آدمی آستین برزدند

مرگ را نصیبه ی او کردند

و حیات در کف ایشان است که مر آن را با خود نگه داشته اند!

پس تو، گیلگمش- که نوش خواری بادی!-

روز و شب به شادی می گذار.

هر روز نشاطی نو می کن.

روز و شب به پای کوبی و رامشگری بگذار.

جامه هات پاک باد!

موی شسته و اندام پاکیزه کرده

در کودکی ببین که دست خویش در دست تو دارد!

باشد که محبوب تو بر سینه ی تو نشاط کند

که آن چه از آدمی ساخته تواند بود همه این است!))(۳)

مرگ و زندگی در شعر فردوسی و حافظ

الهه، به گیل گمش واقعیت مرگ را تاکید می کند و از او می خواهد ضمن پذیرش مرگ، زندگی را به شادی، نشاط و پای کوبی بگذراند.

چرا که خداوند هنگام آفرینش، مرگ را برای انسان مقدر ساخت و شاید آنچه از آدمی ساخته است همین باشد. و به قول فردوسی، ز مادر همه مرگ را زاده ایم.

شاید برای کسی که اهل شعر فارسی باشد، پاسخ الهه بسیار آشنا به نظر بیایند.
زیرا تاکید بر گذران بودن زندگی و استفاده از لحظه در سراسر ادبیات غنایی ایران به چشم می خورد.
از جمله در دیوان حافظ به این ابیات بر می خوریم:

حافظا تکیه بر ایام چو سهو است و خطا

من چرا عشرت امروز به فردا فکنم

—

خیز بر و کاسه زر آب طربناک انداز

پیشتر زانکه شود کاسه سر خاک انداز

—

بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین

کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس

مرگ و زندگی در اشعار خیام

اما شاید سردمدار این نوع نگاه خیام باشد. داریوش شایگان درباره این نگاه خیام می گوید:

“جهان خیام دو دروازه دارد، از دری به درون می آییم و از در دیگری به در می شویم.
انسان میان دو عدم گرفتار است.
در برابر این بیهودگی جهان، خیام دو تلقی جداگانه اما مکمل یکدیگر را اختیار می کند.

تلقی سلبی که عبارت از نابود کردن همه توهمات، به ضرت توهم زدایی برق آسا و خیره کننده است و تلقی ایجابی که می کوشد در میان خرده ریز کشتی شکسته هرج و مرج جهان، لنگر لحظه حضور را بازیابد.

بنابراین مدام قریب الوقوع بودن پایانی را که در انتظار ماست پیش بینی می کند و به این ترتیب،
بر درنگ کوتاهی تاکید که همان توجه آگاهی آور لحظه حضور است.
و در این لحظه خیام شاد است و شادی مذهب اوست.”(۴)

این قافله عمر عجب می گذرد

دریاب دمی که با طرب می گذرد

ساقی غم فردای حریفان چه خوری

پیش آر پیاله را که شب می گذرد

—

خوش باش دیم که زندگانی این است

خود حاصلت از دور جوانی این است

هنگام گل و مل است و یاران سرمست

خوش باش دمی که زندگانی این است

—

ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست

بی باده گلرنگ، نمی باید زیست

این سبزه که امروز تماشاگه ماست

تا سبزه خاک ما تماشاکه کیست؟

بله زیر آسمان هیچ چیز تازه ای وجود ندارد،
ما همچنان مثل گیلگمش آرزوی زندگی ابدی داریم و این آرزویی است
مشروع که آن را با خود به گور می بریم
و نه پاسخ سی دوری سابیت ما را قانع کرده نه شعرهای حافظ و خیام!

پانویس:

(۱) تمدنی باستانی در بین النهرین (عراق امروزی)

(۲) در یادداشت دیگری، به تفضیل درباره آسوربانی پال و کتابخانه اش سخن گفته ام

(۳) شاملو، احمد. گیلگمش. نشر چشمه، سال  ۱۳۸۲-(عکس یادداشت هم برگرفته از همین کتاب و مربوط به مرتضی ممیز میباشد)

(۴) شایگان، داریوش. پنج اقلیم حضور. نشر فرهنگ معاصر، سال ۱۳۹۳