آیا! بنی آدم اعضای یک دیگرند یا یک پیکرند؟!
چندی پیش نوشته ای کوتاه از خانم بهاره افشاری(بازیگر) در فضای مجازی با نام اشتباه در پول ملی دست به دست شد.
نوشته خانم افشاری در مورد اشتباه در چاپ شعر معروف سعدی(ره) در پشت اسکناس ده هزار تومانی است. برای روشن شدن مسئله عین عکس و نوشته منتشر شده ایشان را می آورم.
دغدغه ی فرهنگی خانم بازیگر بر کسی پوشیده نیست،
اما واقعا همانطور که ایشان ذکر میکنند،
این چاپ از زیر دست ده ها متخصص محتوایی در رفته است؟
نظر ایشان محترم است اما ایا ایشان نگاه جامعی به این موضع کرده اند؟
من در این نوشته قصد دارم به این سوال پاسخ دهم.
معتبرترین تصحیح گلستان سعدی
ظاهرا در دوران قاجار است که صنعت چاپ در ایران به طور جدی آغاز و شکل می گیرد.
بنابراین ادبیات کلاسیک ایران تماما توسط نسخ خطی دوران های مختلف تاریخی امروز به دست ما رسیده است.
فقط در مورد گلستان سعدی مرحوم محمد علی فروغی ۱۰ نسخه(۱)
و مرحوم غلامحسین یوسفی ۱۷ نسخه (۲) را مورد مراجعه و بررسی قرار داده اند.
نسخه تصحیح شده ی مرحوم فروغی به گواه اکثر صاحب نظران از معتبرترین تصحیح ها می باشد.
شعر مورد اشاره خانم افشاری مربوط به حکایت دهم از گلستان سعدی به شرح زیر است:
“بر بالین تربت یحیی پیغامبر(ع) معتکف بودم در جامع دمشق که یکی از ملوک عرب که به بی انصافی منسوب بود اتفاقاً به زیارت آمد و نماز و دعا کرد و حاجت خواست
درویش و غنی بنده این خاک درند //و آنان که غنی ترند محتاج ترند
آن گه مرا گفت از آن جا که همت درویشانست و صدق معاملت ایشان خاطری همراه من کنند که از دشمنی صعب اندیشناکم گفتمش بر رعیت ضعیف رحمت کن تا از دشمن قوی زحمت نبینی.
به بازوان توانا و قوت سر دست//خطاست پنجه مسکین ناتوان بشکست
نترسد آن که بر افتادگان نبخشاید //که گر ز پای در آید کسش نگیرد دست
هر آن که تخم بدی کشت و چشم نیکی داشت //دماغ بیهده پخت و خیال باطل بست
ز گوش پنبه برون آر و داد خلق بده //وگر تو می‌ندهی داد روز دادی هست
بنی آدم اعضای یکدیگرند //که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار //دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی //نشاید که نامت نهند آدمی”
نظرات و دلایل علمی متفاوت:
در بابت صحت بنی آدم اعضای یک دیگرند یا یک پیکرند،
همانطور که مشاهده می کنید مرحوم فروغی هم در تصحیح خود از ترکیب بنی آدم اعضای یکدیگرند استفاده کرده است.
اما مرحوم غلامحسین یوسفی در شرح این حکایت توضیح مفصلی داده که خلاصه آن را در پایین می آورم: (۳)
ص ۶۶، س ۲۳. اعضای یکدیگرند:
چنین است در همه نسخه ها.
استاد مجتبی مینوی در پاسخ به اظهار نظری مبنی بر ترجیح ضبط “اعضای یک پیکرند” چنین نوشته است:
(( صحیح این شعر سعدی همین طور است:
اعضای یکدیگرند… مضمون از عبارت مروف عصر سعدی بوده و او جمله ای را که زبانزد بوده است
به قلم درآورده است.
اصل آن در رسائل بولس طرسوسی مروج بزرگ مذهب عیسوی آمده است که من ذیلا به چند مورد آنها اشاره می کنم:
زیرا چنان که بدن یک است و اعضای متعدد دارد
و تمامی اعضای بدن اگرچه بسیارست یک تن می باشد همچنین است
مسیح نیز… خدا بدن را با هم مرتب ساخت بقسمی که ناقص را بیشتر حرمت داد
تا آن که جدایی در بدن نباشد بلکه اعضا… در فکریکدیگر باشند،
و اگر یک عضر دردمند میگردد سایر اعضا با آن همدرد می باشند.)).
نظر شادروان حبیب یغمایی
شادروان حبیب یغمایی در تایید نظر مذکور افزوده است:
(( در بیست سال قبل که با مرحوم فروغی کلیات سعدی را برای تجدید چاپ آماده می کردیم
نسخه های بسیار معتبر و قدیم که تاریخ کتابت آنها از ۷۱۷ و ۷۲۴ ببعد بود در اختیار داشتیم.
در همه این نسخه ها … قطعه معروف بنی آدم اعضای یکدیگرند
به همین عبارت نوشته شده و تا کنون هیچ نسخه ای از قدیم و جدید،
خطی و چاپی به نظر اهل ادب نرسیده که به عبارتی جز این باشد.
نکته دیگر این که در اینجا کلمه یکدیگرند معنی عام دارد و اگر بجای یکدیگرند فرض و تصور کنیم یک پیکرند باید باشد- و چنین حقی ندارم-
نه تنها مضمونی که در کمال بلندی است سقوط میکند
بلکه لطف مصراع دوم هم که پیوستگی تمام به مصراع اول دارداز میان می رود.))
نظر مرحوم یوسفی
مرحوم یوسفی بعد از موارد موافق عبارت فوق، نظرات مخالف را هم می آورد:
مرحوم دکتر محمد خزائلی در شرح گلستان نوشته است:
(( در نظر نگارند به چندید دلیل اعضای یک پیکرند درست تر می نماید، زیرا اولا بی گمان قطعه به حدیث نبوی- “مثل ایمان آوردندگان در دوستی با یکدیگر و ابراز محبت و عاطفه نسبت بهم مثل پیکرست:
هرگاه عضوی ازان دردمند شود دیگر اعضای آن پیکر با بی خوابی و تب با آن عضو موافقت و همدردی می کنند”
اشاره دارد و حدیث نبوی تصریح کرده است که مومنان با یکدیگر ماننده اعضای یک پیکر می باشند.
ثانیا اعضای یکدیگر بودن قابل تصور نیست. ثالثا مصراع دوم دلیل مصراع اول است.
شیخ اجل می گوید: بنی آدم به آن جهت اعضای یک پیکر بشمار می روند که درخلقت از یک گوهر(نفس واحده) بوجود آمده اند
و این مصراع اشاره دارد به آیه اول سوره نسا:
ای مردم، از خشم پروردگار خود بترسید که او شما را از یک نفس بوجود آورد
و از همان نفس، جفت آن را بیافرید و ازان دو، مردان و زنان بسیار در جهان پراکنده ساخت.
پیداست که نفس واحد بر وحدت پیکر دلالت می کند و همه فرزندان آدم، اعضای یک پیکر می شوند.
رابعا عبارتی که بعضی از رساله پولس طرسوسی نقل کرده اند و با آن خواسته اند”اعضای یکدیگر”بودن بنی آدم را ثابت کنند
مطلب آنان را نمی رساند و بر عکس موید ضبط اول است.
بالاخره بنی آدم اعضای یک دیگرند یا یک پیکرند؟!
در پایان مرحوم یوسفی نظر خود را بیان و بدین ترتیب جمع بندی می نماید:
مصحح کتاب حاضر توجه سعدی را در درجه اول به حدیث نبوی محتمل می داند و بعد به گفته بولس.
در عین حال، با در نظر گرفتن ضبط همه نسخه های معتبر که اعضای یکدیگر می باشد،
و امکان تعبیر و تصرفی شاعرانه(که همه بنی آدم در عالم وجود بمنزله اعضای یکدیگر بشمار می آیند)،
در ضبط نسخه اساس و نسخه های دیگر، تصرفی را جایز ندانسته،
بخصوص که پیشنهاد عبارت “یک پیکرند” همه بر استنباط متکی است.
از نظر دانش آموزی که این کلمات را به روی کاغذ میاورد نیز عبارت” اعضای یکدیگرند” صائب تر است.
و فکر میکنم اکنون می توان با توضیحات بالا نگاه دقیق تر و جامعی به تفاوت روایت ها داشته ایم.
اینکه ممکنه است در آینده نسخه ای نزدیک به دوران سعدی کشف شود
و در آن نسخه عبارت” اعضای یک پیکرند” ضبط شده باشد،
چیز غیرممکنی نیست.
اما داشته های امروز ما حکم می کند از استنباط بپرهیزیم و منابع دسته اول را ملاک قرار دهیم.
- کلیات سعدی،(۱۳۷۹).انتشارات ققنوس به تصحیح محمد علی فروغی.ص چهارده
- گلستان سعدی(۱۳۶۸).انتشارات خوارزمی.تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، ص ۱۸
- همان، ص ۲۶۴
برای تفاوت نسخ شعری از حافظ کلیک کنید: با مدعی بگویید یا مگویید، اسرار عشق و مستی؟
نظرات بسته شده است، اما بازتاب و پینگ باز است.