در یادداشت بورس به زبان ساده نکات کاربردی و اصول اولیه ورود افراد به بازارهای مالی قابل دسترسی در ایران را به زبان ساده بیان می کنم.
انواع دارایی ها و بازارها
۱. دارایی مشهود: دارایی فیزیکی یا واقعی است؛ مانند مسکن، خودرو، موبایل، میزوصندلی، ماشین حساب و… .
۲. دارایی نامشهود: دارایی قابل تشخیص، اما غیرپولی و غیرعینی است؛ مانند سرقفلی.
دارایی های مالی نوعی از دارایی های نامشهود است؛ یعنی به خودی خود ارزشی ندارد، بلکه نمایندۀ حق قانونی برای یک منفعت است؛ مانند دفترچه حساب پس انداز بانکی.
خود دارایی مالی به دو نوع دارایی های بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می شود. دارایی های بازار پول مانند انواع حساب های پس انداز، قرض الحسنه و جاری بانک هاست. دارایی های بازار سرمایه مانند سهام شرکت ها و اوراق بهادار دولتی است. با دارایی های فیزیکی و واقعی می توان معامله کرد؛ اما با دارایی های مالی مثل سهام عادی و سپردۀ بانکی نمی توان معامله کرد. برای معامله با دارایی های مالی باید به نهادهای مالی مراجعه کرد. نهادهای مالی، بنگاه هایی است که خدماتش مربوط به دارایی های مالی است. این نهادها با عنوان واسطه های مالی شناخته می شود. نهادهای مالی باعث می شود سرمایه با سرعت بیشتر و هزینۀ کمتر در جریان قرار بگیرد. در واقع وظیفۀ اصلی نهادهای مالی انجام امور مالی و سرمایه گذاری است.
قاعدتاً می دانیم دارایی های واقعی یا فیزیکی را از کجا بخریم؛ مثلاً می دانیم باید برای خرید خانه به دفتر املاک مراجعه کنیم؛ اما دارایی های مالی را از کجا بخریم؟ برای خرید دارایی های بازار پول، باید به بانک ها و مؤسسات مالی و برای خرید دارایی های بازار سرمایه، باید به بازار اوراق بهادار مراجعه کرد. بازار اوراق بهادار همان بورس است که در این مقاله آن را توضیح می دهیم.
بورس و ویژگی های آن
بورس بازاری است که در آن انواع دارایی ها قیمت گذاری و معامله می شود. انواع بورس را می توان به سه دستۀ کلی تقسیم کرد: ۱. بورس کالا؛ ۲. بورس ارز؛ ۳. بورس اوراق بهادار.
بورس برای اقتصاد، سرمایه گذار و سرمایه پذیر، ویژگی هایی دارد که در بازار دیگری پیدا نمی شود، بنابراین بورس اهمیت زیادی دارد.
ویژگی های بورس برای اقتصاد: رسمی بودن، شفافیت، پشتوانۀ قانونی، ایجاد رقابت و مشارکت زیاد مردم.
ویژگی های بورس برای سرمایه گذاران: نقدشوندگی، امنیت، مدیریت انتقال ریسک و حمایت قانونی.
ویژگی های بورس برای شرکت ها یا سرمایه پذیران: معافیت مالیاتی، سهولت در اخذ تسهیلات بانکی، کسب اعتماد عمومی، کشف عادلانۀ قیمت و تأمین مالی آسان.
وقتی دربارۀ بازار بورس ایران صحبت می کنیم، منظور بازار بورس اوراق بهادار تهران و بازار فرابورس است. فرابورس مثل بورس است، با این تفاوت که رویه های پذیرش شرکت ها و فرایندهای انجام معامله در این بازار در مقایسه با بورس تسهیل شده است. در ایران بورس کالا و انرژی هم وجود دارد.
شاخص چیست؟
به طور کلی «شاخص» معیاری است که بر اساس آن می توان چیزی را تشخیص داد. شاخص، اعدادی است که وضعیت روند بازار را نشان می دهد. شاخص کل که به آن شاخص قیمت و بازده نقدی هم گفته می شود، نشان دهندۀ سطح عمومی قیمت ها و سود شرکت های پذیرفته شده در بورس است. تغییرات این شاخص بیانگر میانگین بازدهی سرمایه گذاران در بورس است.
اصول خریدوفروش
بورس یک بازار جدی است و برای معامله اصولی دارد که حتماً باید از آن مطلع شوید:
- باید با سرمایۀ مازاد وارد بورس شوید.
- باید در این بازار دیدتان بلندمدت باشد و انتظار بازده های کوتاه مدت نداشته باشید.
- برای سرمایه گذاری نیاز به پرتفوی یا سبد سرمایه گذاری دارید. به زبان ساده پرتفوی یعنی «همۀ تخم مرغ هایت را در یک سبد نچین.»
- باید ریسک و بازدۀ را تحلیل کنید. به زبان ساده، ریسک، امکان محقق نشدن پیش بینی و احتمال موفق نشدن است و بازده، پاداش سرمایه گذاری یا درآمد آن است. بنابراین خیلی مهم است که قبل از خریدوفروش، ریسک و بازده را تحلیل کنید.
- باید برای خودتان حد سود و ضرر تعیین کنید؛ یعنی باید بدانید مثلاً بعد از خرید یک سهمی با افزایش چه درصدی حاضر به فروش هستید و اگر قیمت کم شد، تا چقدر حاضرید ضرر کنید. برخی ریسک پذیرند و برخی ریسک گریز.
- در بازار بورس حتماً به مشاوره با اشخاص با صلاحیت نیاز دارید.
- باید در زمینۀ بورس به طور آزاد مطالعه کنید تا مکانیزم معامله را به خوبی بشناسید.
انواع تحلیل
برای انجام معامله در بورس به تحلیل نیاز دارید؛ یعنی همان طور که موقع خرید یک ملک دربارۀ مکان و امکاناتش تحقیق و تحلیل می کنید، برای خریدوفروش سهام یک شرکت هم باید همین کار را کنید.
به طور کلی در بورس دو نوع تحلیل وجود دارد: ۱. تحلیل فاندامنتال یا بنیادی؛ ۲. تحلیل تکنیکال یا فنی. در تحلیل بنیادی، ویژگی ها، شاخص های محیطی و صنعتی و درونی یک شرکت را بررسی می کنیم و بر اساس آن به یک تحلیل و نتیجه دربارۀ آن شرکت می رسیم؛ اما در تحلیل فنی با استفاده از اطلاعات گذشته و فرمول های ریاضی و نرم افزارهای تخصصی روند قیمت ها را کشف می کنیم. در تحلیل تکنیکال می گوییم: «گذشته چراغ راه آینده است.» و بر اساس نوسانات قیمت در گذشته، سعی می کنیم قیمت های آتی را پیش بینی کنیم. با استفاده هر یک از این دو روش می توانید وضعیت شرکت ها را تحلیل کنید.
تحلیل بنیادی بورس
در تحلیل بنیادی ابتدا به سراغ مسائل کلان محیطی مانند مسائل ژئوپلیتیک منطقه ای و جهانی، مسائل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور، مسائل سیاست های پولی و مالی و بودجه دولت و همین طور قوانین جاری می رویم و آن را بررسی می کنیم. سپس به سراغ صنعت خاصی که آن شرکت در آن فعالیت می کند می رویم و مسائلی مانند قیمت گذاری، عرضه و تقاضا، رقابت، صنایع مرتبط و جو سرمایه گذاری را بررسی می کنیم. در نهایت به سراغ مسائل درون سازمانی شرکت می رویم و مسائلی مانند سود و فروش، ثبات، طرح های توسعه، ترکیب سهام داران و وضعیت صورت های مالی را بررسی می کنیم.
در تحلیل بنیادی همیشه باید اطلاعاتمان به روز باشد و خبرهای مربوط به صنعت مدنظرمان را همیشه دنبال کنیم. در تحلیل ها باید به فروش و سود شرکت، سود هر سهم، روند فعالیت، برند شرکت و نسبت قیمت هر سهم به سود تقسیمی توجه کنیم.
انواع روش های سرمایه گذاری
در قسمت های قبل دربارۀ انواع تحلیل و اصول معامله در بورس حرف زدیم؛ اما یادتان باشد این مسائل برای این بود که شما خودتان مستقیم وارد معامله بشوید. اما یک روش غیرمستقیم هم وجود دارد که به وسیلۀ آن می شود در بورس سرمایه گذاری کرد و آن استفاده از صندوق های سرمایه گذاری است. صندوق سرمایه گذاری یک نهاد مالی است که به منظور مدیریت دارایی سرمایه گذاران فعالیت می کند و مالکان آن به نسبت سرمایه گذاری شان، در سود و زیان صندوق شریک اند. این صندوق ها به خاطر مهارت زیادی که در سبدگردانی دارد، وجوه سرمایه گذاران خرد را جمع آوری و با آن سرمایه گذاری می کند.
با سرمایه گذاری در یک صندوق می توانید از خدمات کارشناس های حرفه ای استفاده کنید، به سرمایه گذاری تان تنوع بدهید، ریسک را کم کنید، در هزینۀ معاملاتتان صرفه جویی کنید و در نهایت از میزان نقدشوندگی هم اطمینان حاصل کنید.
صندوق های سرمایه گذاری
صندوق های سرمایه گذاری با درآمد ثابت، وجوه دریافت شده از سرمایه گذاران را در اوراق با درآمد ثابت، مثل اوراق بدهی یا سپرده های بانکی سرمایه گذاری می کنند و همواره جریان نقدینگی ثابتی را برای سرمایه گذاران خود فراهم می کند. این گونه یک بازدهی معقول با حداقل ریسک ممکن نصیب سرمایه گذاران می شود. اشخاصی که واحدهای این صندوق ها را می خرند، در واقع سرمایه گذارانی کم ریسک اند که انتظار دارند بازدهی مثبت را به دست آورند.
صندوق سهامی یکی دیگر از انواع صندوق های سرمایه گذاری است. براساس الزامات سازمان بورس و اوراق بهادار، این نوع صندوق برعکس صندوق درآمد ثابت، حداقل هفتاد درصد از وجوه دریافت شده از سرمایه گذاران را در سهام شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار سرمایه گذاری می کند. طبق سابقه و عملکردی که از بازدهی صندوق های سرمایه گذاری ثبت شده است، صندوق های سرمایه گذاری در سهام، پربازده ترین نوع صندوق های سرمایه گذاری بوده است.
صندوق های سرمایه گذاری مختلط هم وجود دارد که ترکیبی از این دو است. صندوق ETF (Exchange Tradable Found) صندوقی از دارایی های متنوع است که دقیقاً همانند سهام معمولی در بورس معامله می شود؛ یعنی هر زمان که دوست داشتید، می توانید یک یا چند واحد از صندوق ETF را بخرید یا چند واحد از آن را بفروشید. شما با خرید واحدهایETF، پول خود را در اختیار صندوقی قرار می دهید که با استفاده از یک تیم مدیریت حرفه ای سعی می کند تا با تشکیل پرتفویی از سهام و انواع اوراق بهادار، سود کسب کند.
انواع اوراق بهادار
به هر ورقه ای که ارزش پولی دارد اوراق بهادار گفته می شود. اوراق بهادار در بازار سرمایه به سه بخش تقسیم می شود: ۱. اوراق سهام؛ ۲. اوراق بدهی؛ ۳. اوراق مشتقه.
۱. اوراق سهام: این اوراق از انواع مهم و متداول اوراق بهادار است. بیشترین حجم معاملات در بورس به معاملات سهام اختصاص دارد. به حدی که برخی بورس را به بازار سهام می شناسند. این اوراق نشان دهنده درصد مالکیت شخص در شرکت، سهامی است. سهام در مقایسه با دیگر اوراق مزایای خاصی دارد؛ مانند: بازده زیاد و ریسک زیاد، مشارکت در ادارۀ شرکت، استفاده از سهام جایزه و اولویت در افزایش سرمایه.
۲. اوراق بدهی یا اوراق قرضه: اوراق بدهی اوراقی است که شرکت صادرکنندۀ آن متعهد می شود در قبال مبلغی که از خریدار دریافت کرده، مبلغ مشخصی را در دوره های مشخص به دارندۀ اوراق پرداخت کند. در نهایت پس از پایان زمان مشخص و فرارسیدن سررسید نیز موظف است اصل مبلغ دریافتی از خریدار اوراق را به او برگرداند. اوراق قرضه اوراق سررسیددار است و اصل سود و سود در سررسید به دارندۀ اوراق پرداخت می شود. به خاطر ربوی بودن، این اوراق در ایران ممنوع است. خوب است بدانید «اوراق مشارکت» همان اوراق قرضه است که در طرح های تولیدی و عمرانی سرمایه گذاری می شود و سود علی الحساب دارد.
۳. اوراق مشتقه: این اوراق در بازاری که معاملات آن بر اساس یک کالای فیزیکی یا دارایی پایه صورت می پذیرد کاربرد دارد. این دارایی پایه ممکن است به شکل سهام، کالا، نرخ های بهره، صنعت ساخت وساز یا هر نوع دارایی دیگر باشد که ارزش اوراق مشتقه را تعیین می کند.
به طور کلی چهار نوع اوراق مشتقۀ اصلی وجود دارد: ۱. قراردادهای سلف؛ ۲. آتی؛ ۳. اختیار معامله؛ ۴. معاوضه.
در قراردادهای آتی فروشنده متعهد می شود در زمان مشخص، سهام مشخصی را با قیمت معینی بفروشد و خریدار آن را بخرد.
چند تعریف بورسی
نماد: کد شرکت هاست که برای سهولت شناسایی آن ها و دسته بندی شان در بورس استفاده می شود. نماد شرکت ها معمولاً از حرف اول گروه صنعتی آن به همراه بخشی از نام شرکت تشکیل می شود؛ مثلاً برای شرکت های سیمانی «سین» و برای شرکت سیمان پارس «سپارس» و برای گروه قندی «قاف» و برای شرکت قند پارس «قپارس» استفاده می شود.
سبدگردانی: تصمیم به خریدوفروش و نگهداری اوراق بهادار به نام یک سرمایه گذار معیّن است که توسط سبدگران در قالب قراردادی مشخص برای سود سرمایه گذار انجام می شود.
عرضۀ اولیه (IPO): به زمانی گفته می شود که سهام یک شرکت خصوصی برای اولین بار به عموم مردم عرضه می شود. عرضه های اولیه معمولاً توسط مدیران شرکت های کوچک و جوان که به دنبال سرمایه برای گسترش اند انجام می شود. همچنین مدیران شرکت های بزرگ خصوصی که به دنبال تبدیل شدن به سهامی عام اند، عرضۀ عمومی اولیه را انجام می دهند.
سود هر سهم (EPS): عبارت از مقدار سود خالص شرکت به ازای هر سهم است. همچنین سود سهام پرداختی به ازای هر سهم (DPS)، در حقیقت مقدار سود نقدی توزیع شده توسط شرکت است.
قیمت اسمی: همان قیمت اولیۀ سهم در بازار اولیه است که برای همۀ سهام ها برابر ۱۰۰ تومان است. قیمت اسمی تنها بیانگر قیمت اسمی سهم است، نه قیمت رسمی آن.
قیمت دفتری: چنانچه مجموع بدهی های شرکت را از مجموع دارایی های آن کم کنیم، مبلغ باقی مانده نشان دهندۀ مجموع ارزش سرمایۀ سهام داران شرکت یا به تعبیر دقیق تر، جمع کل حقوق صاحبان سهام شرکت را نشان می دهد. حالا اگر مبلغ حقوق صاحبان سهام را بر تعداد سهام شرکت تقسیم کنیم، عدد به دست آمده قیمت دفتری هر سهم خواهد بود.
قیمت بازار: قیمت واقعی یا قیمت معاملاتی، قیمتی است که سهام بر اساس آن در بورس معامله می شود.
قیمت ذاتی: منظور از قیمت ذاتی یک سهم، ارزش واقعی آن سهم است. بنابراین در یک تعریف ساده، قیمت ذاتی یک سهم، بیانگر ارزشی است که سرمایه گذاران برای آن سهم قائل اند.
ارکان بورس
شورای عالی بازار سرمایه: این شورا رکن اصلی بازار اوراق بهادار است که تصویب سیاست کلان و خط‌مشی و سامان دهی بازار را بر عهده دارد. سازمان بورس و اوراق بهادار مؤسسۀ عمومی غیردولتی است که شخصیت حقوقی و مالی مستقل دارد. این سازمان از محل کارمزدهای دریافتی و سهمی که از حق پذیرش شرکت ها در بورس ها می گیرد و سایر درآمدها اداره می شود.
شرکت فرابورس ایران: فرابورس ایران با ساختار و جایگاه قانونی مشابه بورس، اما با شرایط پذیرش و معاملۀ ساده تر ایجاد شد تا حوزۀ شمول بازار سرمایه کشور را گسترش دهد.
شرکت بورس کالای ایران: بورس کالای ایران بازاری است که در آن خریدوفروش کالاهای معیّن صورت می گیرد و به طور منظم و دائم فعال است.
شرکت بورس انرژی ایران: بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور برای عرضۀ محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل های انرژی شکل گرفت.
شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (CSDI): وظیفه شرکت سپرده گذاری پس از معاملات بازارهای مالی، شامل ثبت، نگهداری، انتقال اوراق بهادار، پایاپای و تسویه معاملات انجام شده است. سیستم سپرده گذاری به عنوان یک نهاد امین، وظیفۀ نگهداری و نقل و انتقال اوراق بهادار سرمایه گذاران را بر عهده دارد.
شرکت مدیریت فناوری بورس تهران: مدیریت سیستم معاملات، محاسبۀ شاخص های مختلف بازار و انتشار لحظه ای اطلاعات مربوط به معاملات است.
شرکت رایان بورس
شرکت رایان بورس وابسته به سازمان بورس و اوراق بهادار و متولی سیستم موسوم به کدال (CODAL) با هدف ارائۀ راهکارهای نوین فناوری اطلاعات و نگهداری و توسعۀ سامانه های اطلاعاتی بازار سرمایه تأسیس شده است.
شرکت اطلاع رسانی و خدمات بورس: ایجاد پایگاه اطلاع رسانی بازار سرمایه، گسترش فرهنگ سرمایه گذاری، انتشار کتاب ها و مجلات و برگزاری دوره های آموزشی و ارائۀ گواهی نامه های حرفه ای بورس.
از کجا شروع کنیم؟
تا اینجا کم کم چیزهایی از بورس یاد گرفتید و وقتش رسیده است تا خود را برای ورود به بورس آماده کنید. برای شروع لازم است کد بورسی بگیرید. همان طور که برای افتتاح حساب بانکی به بانک مراجعه می کنید، برای گرفتن کد بورسی نیز باید به کارگزارها مراجعه کنید. کارگزار نقش بانک ها را در بازار سرمایه دارد، فقط به جای افتتاح حساب بانکی، حساب بورسی افتتاح می کند. کارگزار به‌عنوان نهاد واسط بین خریداران و فروشندگان عمل می کند و در مقابل، درصدی از ارزش ناخالص معامله را تحت عنوان حق یا کارمزد کارگزاری دریافت می کند. شرکت های کارگزاری با اخذ مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار خدماتی مانند مشاورۀ تخصصی، سبدگردانی، تأسیس صندوق های سرمایه گذاری، انجام معاملۀ اوراق بهادار برای خریداران و فروشندگان را ارائه می دهد.
به خاطر داشته باشید علاوه بر گرفتن کد بورسی لازم است تا هویتتان را در سامانۀ سجام (سامانه جامع اطلاعات مشتریان) احراز کنید. این الزام برای ایجاد شفافیت و جلوگیری از تقلب است. همچنین بعد از دریافت کد بورسی نیاز دارید کد معاملۀ آنلاینتان را هم دریافت کنید. برای دریافت آن می توانید از طریق سامانه هایی که خود کارگزاری ها به شما معرفی می کنند، کد معاملۀ آنلاین را دریافت کنید و در نهایت معاملات آنلاین را شروع کنید.
