پیشینه و تاریخچه حسابداری

پیشینه و تاریخچه حسابداری

“در سال بیست و دوم، تهماسب حسابدار، یک کوزه آب جو گرفت”

درست است که نمونه های متعددی از دفاتر بازرگانان ایتالیایی قرن ۱۳ میلادی در موزه های بزرگ دنیا وجود دارد
که از سیستم حسابداری دوبل یا دو طرفه استفاده شده است.

و اولین کتابی که درباره حسابداری دوطرفه چاپ شده، به میانه قرن ۱۵ میلادی بر می گردد،
اما حسابداری به معنای مجرد همیشه همراه بشر بوده است.

حسابداری هم سن بشر

اگر حسابداری هم سن بشر نباشد، هم سن تاریخ است، یعنی زمانی که انسان رو به تمدن آورد و یا شاید قبل تر،
زمانی که مالکیت خصوصی پدید آمد.
مثلا ما می دانیم ۳۶۰۰ سال ق.م مردم سومر وام هایی با نرخ بهره ۱۵ تا ۳۳ درصد دریافت می کردند(۱).

یا مصریان ۱۵۰۰ ق.م از مردم سوریه مالیات می گرفتند(۲).
یا در قانون حمورابی اموال منقول و غیر منقول یا اندازه مزد بنا و خیاط ذکر شده است(۳).

در حوالی ۷۰۰ ق.م آشوریان سکه زدند
و بانک های خصوصی به بازرگانان وامی با سود ۲۵ درصد پرداخت می کردند(۴).

البته از همان ابتدا همیشه تقلب در کنار تجارت بوده است،
مثلا بازرگانان یهودی در پیمانه و ترازو تزویر می کردند
و پس از آن در صدد بر می آمدند که با قربانی و نماز، کفاره گناه خود را بدهند.

(۵) نسبتی که هم اکنون میان واحد نقره و واحد طلا در سکه های زمان حاضر وجود دارد،
از زمان پارسیان و از نسبت دریک طلا به دریک نقره که ۳ و نیم به یک بود به جا مانده است(۶).
و در نهایت ما در تاریخ می خوانیم که داریوش اولین کسی بود که مالیات با نرخ یکسان را بنیان کرد(۷).

اداره امپراطوری پارس

البته نا گفته پیداست که اداره امپراطوری پارس که از هند تا مصر وسعت داشت،
بدون یک نظام مالی و اداری مستحکم، امکان پذیر نبود .
همچنین وقتی که کتاب سیاست نامه خواجه نظام الملک طوسی، وزیر مقتدر سلجوقیان را می خوانیم،
پی می بریم که نحوه حکومت بر ماورالنهر تا بیت المقدس،
در بعضی از موارد چقدر می تواند مدرن و نزدیک به زمان ما باشد.

مثلا در جایی از کتاب مذکور، خواجه مزد مامورانی که برای بازرسی و نظارت به شهرها روانه می شوند
را از خزانه پایتخت تامین می کند
نه از خزانه های ولایات!
همان چیزی که امروز آن را بعنوان بخشی از حاکمیت شرکتی می دانیم(۸).

در سال های ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۴، ضمن حفریات تخت جمشید،
چندین هزار لوح گلی با متن هایی به خط میخی عیلامی به دست آمد.
این لوح ها که مربوط به زمان داریوش بزرگ بر می گردند،
بعد از آتش زدن تخت جمشید به دست اسکندر،
تصادفا در لهیب آتش بزرگ پخته شد و برای ما محفوظ مانده است.

این لوح‌ها عمدتا مربوط به یادداشت های اداری و مالی می باشند.
خانم هاید ماری کخ، ایرانشناس مشهور آلمانی بر اساس این الواح، کتابی نوشته است
به نام “از زبان داریوش” که مرحوم پرویز رجبی آن را ترجمه کرده است.

در ادامه مواردی را از این کتاب برای شما می آورم
تا بهتر به پیشینه حسابداری در سال های حدود ۵۰۰ ق.م آشنا شویم(۹).

یکی از شغل های دیوانی

یکی از شغل های دیوانی و سازمان اداری پارس، حسابرسان ویژه بودند.
آن ها در حوزه خود به همه جا سرکشی می کردند و پس از کنترل موجودی محل،
صورتحساب تهیه می کردند.
کار اینها بیش تر در پایان سال و ماه های نخستین سال بعد انجام می شد.

مثلا بر لوح شماره ۱۹۸۴ این متن نوشته شده است:
“این حسابرسی را برای سال ۱۸ و ۱۹، مسیکه (نام شخص حسابرس)  در سال ۱۹ به انجام رسانده است”.

بعضی وقتها کار یک حسابرس توسط حسابرس دیگر کنترل می شد،
مثلا در تسویه حساب میوه یک آبادی که ممهور به مهر مسیکه ی یاد شده است،
یکبار دیگر تاکید شده” حساب سال ۲۲ را در ماه دوم سال ۲۳ هوسه وه(نام شخص حسابرس) کنترل کرده است”.

یکی از بلند پایه ترین مقامات مدیران تخت جمشید،
خزانه دار دربار بوده است که این عنوان به صورت فارسی باستان خود،
“گنزه بره” در بی شماری از لوح های خزانه تخت‌جمشید به چشم می خورد.
خزانه دار دربار مسئول همه خزانه های فرمانروایی و کارگرانی بود که در آن ها کار می کردند.

طبقه بندی دستمزدها

طبقه بندی دستمزدها بسیار غنی و از جهاتی چنان مدرن است که گاه پیشرفته تر از امروز به نظر می آید.
مزد کارگران عمدتا به صورت جنسی پرداخت می شد و پایه اصلی محاسبه آن جو و حداقل مزد یک مرد ۳ “بن”، معادل ۳۰ لیتر در ماه بود.
مزد کارگر خدمتکار و آزاد برابر بود و همه کارگرانی که حداقل جیره را می گرفتند،
به عناوین و مناسبت های مختلف اضافه درآمد داشتند.
به طور منظم، شاید هر دو ماه یک بار، پاداش داده می شد که اغلب یک لیتر جو و نیم لیتر شراب یا آب جو بود.

همچنین در لوح های مذکور اشاره های زیادی درباره مالیات وجود دارد.
از عنوان کارمندان(ده یک گیر) درمیابیم که میزان مالیات سالانه یک دهم حاصل از غله، شراب، میوه و یا زاد و ولد دام ها بوده است.
و درآخر لوح هایی وجود دارد که در آنها در مورد تسویه حساب قراردادهای اجاره زمین، اطلاعات جالبی به دست می آید.
از جمله لوح شماره ۱۹۵۵ که در آن به کسر ۴۰۰ لیتر جو اشاره می کند،
معمولا این گونه کسری ها را در سال های بعد که محصول زمین بهتر بوده، جبران می کردند.

نظام مالی حاکم در ۵۰۰ ق.م

اینا نمونه های از نظام مالی حاکم در ۵۰۰ ق.م بود. همانطور که می بینید،
حسابداری گرچه به ظاهر دانش جدیدی است،
اما ریشه در تاریخ دارد و این می تواند برای ما هویت بخش و هویت ساز باشد.
بر هر دانش آموز و دانشجوی حسابداری واجب است
که در مورد ریشه ها و تاریخ پیدایش حسابداری مطالعه کند
و از آن برای ساخت هویت حرفه ای خود بهره گیرد.

پی نوشت:

 (۱) دورانت، ویل. تاریخ ویل دورانت جلد اول، ترجمه‌ احمد آرام، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۹۱. صفحه ۱۵۱

(۲) همان صفحه ۱۸۴

(۳) همان صفحه ۲۶۱

(۴) همان صفحه ۳۲۲

(۵) همان صفحه ۳۷۳

(۶) همان صفحه ۴۱۵

(۷) هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش. عقل در تاریخ، ترجمه ی حمید عنایت، انتشارات شفیعی، تهران ۱۳۹۴، صفحه ۳۱۵

(۸) خواجه نظام الملک طوسی. گزیده سیاست نامه، تصحیح جعفر شعار، نشر قطره، تهران ۱۳۹۲، صفحه ۱۱۹

(۹) کخ، هاید ماری. از زبان داریوش، ترجمه ی پرویز رجبی، نشر کارنگ. تهران