عجایب سبعه یا عجایب هفتگانه ، عنوان هفت اثر هنری و معماری باستانی، که در دنیای یونانی و رومی دوره اسکندر و پس از آن از لحاظ بزرگی یا شکوه و جلال شگفت انگیز شمرده شده اند.
بر طبق رایج ترین روایات، این عجایب عبارت بوده اند از: اهرام مصر، باغهای معلق بابل، مجسمه زئوس، کولوسوس رودس، معبد آرتمیس در افیسوس، موسولئوم هالیکارناس و فانوس دریایی اسکندریه. از همه اینها فقط اهرام مصر بر جای مانده است (۱).
در سالهای اخیر نیز بارها هفت اثر هنری دنیای جدید با نظرات مختلف به عنوان عجایب هفتگانه دنیای جدید طبقه بندی شده اند.
در اینجا من قصد ندارم به شیوه انتخاب یا نام آثار معماری جدید بپردازم، فقط به همین نکته بسنده می‌کنم که در اکثر این انتخاب ها تاج محل در هند همیشه یکی از این آثار انتخابی بوده است.
همان‌طور که از تیتر این مقاله پیداست، من می خواهم در خصوص ارتباط ایران با باغ های معلق بابل و تاج محل سخن بگویم.
بعد از تمدن سومر در هزاره دوم قبل از میلاد در بین النهرین، این منطقه تا زمان به قدرت رسیدن کوروش در ۵۵۰ قبل از میلاد دست خوش حوادث بسیار و مرتباً بین دولت شهرهای عیلام، بابل، آشور و ماد دست به دست شده است.
در سال ۶۱۵ قبل از میلاد و پس از فتح آشور بدست مادها، نبوپلسر شاه بابل با هووخشتره شاه مادی پیمان صلح و دوستی می بندد.
از آن پس قلمرو آشور که سالها بر ماد و مانای و حتی بابل با قدرت و خشونت فرمان می راند، بین پادشاهان فاتح تقسیم گشت. اتحاد بابل و ماد استوار ماند و هرگونه فرصت و امکان تجدید حیات برای آشور را غیرممکن ساخت.
وصلت سیاسی بختنصر دوم، پسر نبوپلسر با یک شاهدخت مادی نیز برای تحکیم این اتحاد انجام شده است (۲)(۳).
پس از مرگ نبوپلسر، سلطنت به فرزندش بختنصر در ۶۰۵ قبل از میلاد رسید، او که تا سال ۵۶۲ قبل از میلاد بر بابل حکومت کرد، بابل را پایتخت بی‌رقیب خاور‌نزدیک و بزرگترین و باشکوه ترین پایتخت های جهان قدیم کرد.
او بزرگترین فرمانروای زمان خود در بین النهرین و بزرگترین و جنگاورترین و سیاست مدارترین در میان شاهان بابل پس از حموربی به شمار می رود.
بروسوس، از جمله مورخین یونان، که آداب بابلی ها را ثبت کرده می گوید بختنصر این باغ ها را برای همسرش، آمیتیس(۴) که دختر هووخشتره پادشاه سرزمین ماد بود، ساخت، چه آن بانو، که در سرزمین کوهستانی پرورش یافته بود، طاقت تابش خورشید سوزان و گرد و غبار بابل را نداشت و پیوسته آرزوی وطن سرسبز خود را می کرد.
بختنصر باغ های معلق را با تقلیدی از باغ های کوهستانی سرزمین مادها ساخت تا از این جهت آمیتیس دیگر از فقدان مناظر طبیعی سرزمینش رنج نبرد.
این باغ ها بر روی یک رشته از ستون های دایره شکل قرار گرفته بود که آنها را روی یکدیگر ساخته بودند.
بر سطح فوقانی این زمین مصنوعی قشر بسیار ضخیمی از خاک زارعتی حاصلخیز ریخته بودند، که نه تنها گیاهان و گلها و درختان کوچک، بلکه درختان تناوری که ریشه هایشان زیاد در زمین فرو می رود، در آن پرورش می یافت.
آب را به وسیله ماشین های مخصوصی که گروهی از غلامان به راه می انداختند، از فرات بالا می کشیدند و از راه مجاری پنهان شده در میان ستونها به باغ می رسانیدند.
بر سطح بلند باغ، که بیش از بیست متر از زمین ارتفاع داشت، زنان حرم سلطنتی، در میان گیاهان عجیب و غریب و گلهای معطر، و در زیر سایه درختان پرشاخ و برگ، بی پرده و آسوده از چشم بیگانگان، گردش می کردند(۵).
این بنای شاید افسانه ای اکنون از بین رفته است، اما داستان بختنصر و آمیتیس شاید تا پایان دنیا باقی بماند.
تاج محل:
در هر جای جهان که بخواهند هند را معرفی کنند کافی است که نام تاج محل برده شود و تصویر این بنا نشان داده شود.
همه گردشگرانی که به هند سفر می‌کنند حتما به آگرا می‌روند و بر خود واجب می‌دانند که تاج‌محل را از نزدیک ببینند.
تاج محل پرشکوه ترین و زیباترین معماری اسلامی در همه دوره‌ها و عرصه‌هاست و بسیاری معماران آن را کامل ترینِ همه بناهای معمور امروز روی زمین دانسته اند.
این آرامگاه به فرمان شاه جهان، پادشاه گورکانی، برای همسر ایرانی تبارش ، که ارجمند بانو نام داشت و به ممتاز محل ملقب بوده ساخته شده است.
پیشنیه مهاجرت ایرانی‌ها در سلسله پادشاهان مسلمان هند بر‌می‌گردد به کمک شاه طهماسب به همایون شاه، در بازپس‌گیری هند شمالی و فتح دوباره دهلی در سال ۱۵۵۵ میلادی.
سلسله گورکانیان هند که به سبب انتسابشان به تمیورلنگ، از ایشان بعنوان تیموریان هند نیز یاد می کنند از ۱۵۲۶-۱۸۵۸ میلادی بر هند حکومت کردند و پادشاهان این سلسله عبارت بودند از: بابر، همایون، اکبر، شاه جهان و اورنگ زیب.
از آنجایی که شاه طهماسب یک متعصب مذهبی بود، خیلی از نویسندگان و هنرمندان ایرانی همراه همایون به هند رفتند که کار تازه ای در میان مغول ها پیدا کنند، و یک فرار مغزهای دو قرنی را آغاز کردند که از نظر فرهنگی ایران را به سود هنگفت هند خالی کرد.
ممتاز محل فرزند عین الدوله آصف خان(۶) و نوه پسری غیاث بیک اعتمادالدوله تهرانی بود که از قزوین به هند رفته و در دربار اکبرشاه صدراعظم شده بوده است.
این بانو در نوزده سالگی با شاه جهان بیست و یک ساله ازدواج کرد. او برای شوهر پادشاه خود چهارده فرزنده به دنیا آورد و سرانجام در سی و نه سالگی جان خود را در سر چهاردهمین فرزند گذاشت.
ارجمند بانو نزد شوهرش به اندازه ای عزیز بوده که شاه جهان چنین بنایی را به عنوان آرامگاه او ساخته است.
این بنا را بر صفحه ای مرمرین برآورده، و در هر جانب آن مساجد زیبا و مناره های باشکوه طرح کرده اند.
پیش روی بنا باغهای بزرگی قرار گرفته، و در میان آن استخر بزرگی ساخته شده که عکس واژگونه تاج محل در آب های آن بیننده را کاملا مجذوب و مفتون می کند.
هر قسمت این بنا از مرمر سفید، فلزهای گرانبها، یا سنگهای پربهاست. بنا دوازده پهلو دارد که چهار پهلوی آن مدخل است.
از هرگوشه آن مناره‌ای باریک سربرافراشته، و سقف آن را گنبدی تشکیل می دهد که میله‌ای بر فراز آن جای گرفته است.
مدخل اصلی، که روزگاری درهای توپر سیمین داشت، اکنون متشکل از سنگهای مرمرین مطرز است.
بر دیوار، با خط زرین، آیاتی از قرآن کریم ترصیع شده، که یکی از آن آیات پرهیزگاران را به باغ های بهشت دعوت می کند(۷).
درباره معماران این بنا روایت مختلفی وجود دارد، محققی ماننده هرمان گوئتس، که دکترای فلسفه از دانشگاه مونیخ دارد و ۲۴ سال در هند زندگی کرده و مدیر موزه های هند بوده، در کتاب میراث ایران می گوید که دو معمار ایرانی مقیم پنجاب این بنا را ساخته اند: استاد احمد معمار لاهوری و برادر او استاد حمید لاهوری(۸).
طرح تاج محل را سه هنرمند کشیدند
همچنین ویل دورانت می‌گوید: طرح تاج محل را سه هنرمند کشیدند: یکی ایرانی، به نام استاد عیسی شیرازی، یک ایتالیایی به نام ورونئو، و یک فرانسوی به نام اوستن دو بردو.
دکتر بلخاری قهی در کتاب حکمت هنر هند می نویسد: شاه جهان میان معماران بسیار، استاد عیسی افندی را برگزید و وی به کمک استاد احمد لاهوری این بنای مجلل را از سال ۱۶۳۱ تا ۱۶۴۸ بنا کرد.
این بنا در مرکز باغی احداث شده است که توسط علیمردان خان ایرانی طراحی شده است.
از روایات مختلف اگر بگذریم بی‌شک در این بنای زیبا و تحسین برانگیز که مانند مروارید در مهتاب می درخشد، نفوذ مدل معماری ایرانی دوره تیموری و صفوی مشهود است.
نمونه حوض ها، گنبد و ساختمان و ستون ها را می توان در مسجد شاه اصفهان، مرقد امام رضا در مشهد و یادمان های تیمور در سمرقند دید(۹).
ویل دورانت با ظرافت خاص خود می‌گوید: تاج محل عالیترین بناها نیست، بلکه زیباترین آنهاست.
اگر زمانه عقل و هوش داشت، آنچه را پیش از تاج‌محل بنا شده بود نابود می‌کرد و برای تسلای دل آدمی، تنها این نشان گرانمایه اصالت انسانی را بر جای می‌گذاشت.
در پایان این توضیح لازم است که ما ایرانیان باید نسبت به عمق و گستره فرهنگ خویش خودآگاهی پیدا کنیم و بدانیم که در طول هزاره‌های گذشته در جهان این گونه حضور و تاثیر داشته ایم و فرهنگ ما تا این اندازه زنده و نافذ و موثر بوده است.
از طرف دیگر این دو اثر نشان دهنده پایگاه و اهمیت ازلی زن در ایران و نقش آنها در صلح و ثبات و امر زناشویی است.
دیگر اینکه همسران این دو زن ایرانی نشان داده‌اند که صمیمانه آمیتیس و ارجمندبانو را دوست داشته و به یاد و اعتبار آنها این دو عجایب را بنا نهاده اند.(۱۰)
آقای دکتر م ح آریان، از سر لطف نوشته من را خواندند، ایراداتی را متذکر و ملاحظاتی را اضافه کردند. از ایشان سپاسگزارم.
همچنین از رایزن فرهنگی هند که منابعی در خصوص زندگی نامه ارجمندبانو معرفی کردند سپاسگزارم.
منابع:
(۱) غلامحسین مصاحب،۱۳۹۱، دایره‌المعارف فارسی، جلد دوم، انتشارات امیرکبیر، صفحه ۱۶۸۸
(۲) ایگور میخائیلوویچ دیاکنف،۱۳۹۳،تاریخ ماد، ترجمه خشایار بهاری، نشر فرزان روز، صفحه ۹۷
(۳) دکتر عبدالحسین زرین کوب،۱۳۸۴، روزگاران، انتشارات سخن، صفحه ۵۷
(۴) BABYLONIA i. History of Babylonia in the Median and Achaemenid periods, M A Dandamayev مقاله‌ای از دانشنامه ایرانیکا
(۵) ویل دورانت، ۱۳۹۱، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، کتاب اول: خاور نزدیک،انتشارات علمی و فرهنگی، صفحه ۲۶۷
(۶) حسن بلخاری قهی،۱۳۹۵،حکمت هنر هند،انتشارات سوره مهر، صفحه ۳۰
(۷)ویل دورانت،۱۳۹۱، تاریخ تمدن، ترجمه ع پاشایی کتاب دوم: هند و همسایگانش ،انتشارات علمی و فرهنگی، صفحه ۵۴۳
(۸) غلامعلی حداد عادل،۱۳۹۶،حدیث سرو و نیلوفر، انتشارات سخن، صفحه ۳۷
(۹) ریچارد فولتس، ۱۳۹۷، ایران در تاریخ جهان، ترجمه ع پاشایی، نشر دیباچه، صفحه ۱۱۷
(۱۰) چون دیدم ارجاع قسمت‌های مختلف این متن کوتاه به پانویس موجب سردرگمی خواننده خواهد شد، بنابراین الزاما محل درج پانوشت مخصوصا در قسمت دوم متن، تنها جای استفاده از منع ذکر شده نیست.
امیرتیمور چه کسی بود؟ امیرتیمور از کله مناره تا بناهای به یادماندنی
نظرات بسته شده است، اما بازتاب و پینگ باز است.